Giszowiec
Stary Giszowiec to unikalny w skali światowej kompleks mieszkalny, będący świadectwem bogatej kultury materialnej Śląska.
Kolonia Giszowiec założona została w 1907 roku dla pracowników d. kopalni „Giesche" (obecnie „Wieczorek") należącej do koncernu "Georg von Giesches Erben" (Spadkobiercy Jerzego Gieschego). Budowano ją do roku 1910 według projektu architektów z Charlottenburga - kuzynów Georga i Emila Zillmannów. Kolonia nosiła początkowo niemiecką nazwę - Gieschewald. Giszowiec powstał na terenach leśnych gminy Janów. Właścicielem kompleksu terenów leśnych był hrabia Tiele-Winckler. Na parceli o wymiarach 800 na 1200 metrów naczelny dyrektor spółki, Anton Uthemann, polecił zbudować osiedle robotnicze. Zillmannowie wzorowali się na idei „miasta-ogrodu” słynnego angielskiego urbanisty sir Ebenezera Howarda.
Do czasu przyłączenia tej części Śląska do Polski tj. do 1922 r. A.Uthemann skorzystał z możliwości istniejącej w prawie pruskim i nie życząc sobie, by rządził tu samorząd (gmina ze swoją radą) ustanowił tu osadę leśną, na czele której stał nadleśniczy przez niego mianowany (stąd budynek nadleśnictwa w centralnym miejscu Giszowca).
Złożone są uwarunkowania utrzymania obiektów i pogodzenia ich zabytkowego charakteru z nieuniknioną modernizacją wnętrz. W latach „gierkowskich” toczono boje mające na celu uniknięcie całkowitego zniszczenia starego Giszowca – jego miejsce miało zająć „osiedle im. S. Staszica”. Giszowiec jest ostatnim zachowanym na świecie osiedlem robotniczym typu wiejskiego. Najbardziej interesujące obiekty, obok domów mieszkalnych (których było 52 rodzaje) to elementy „infrastruktury osiedla”: stara gospoda („gasthaus”) - obecnie m.in. restauracja „Dworek Pod Lipami” wraz z przyległościami i Dom Kultury, budynek byłego nadleśnictwa, wieża ciśnień, willa A.Uthemanna, szkoły, budynki mieszkalne i usługowe oraz galerie malarstwa E. Gawlika, mieszczące się w Izbie Śląskiej i w zakładzie fryzjerskim (nieżyjącego już) Ludwika Lubowieckiego.
Ewald Gawlik to jeden z ostatnich z grupy malarzy (zwanej też „Grupą Janowską”), do której należeli znani twórcy Teofil Ociepka i Paweł Wróbel. Obrazy E. Gawlika w sposób istotny wzbogacają dokumentację ginących powoli zabytkowych zabudowań starego Giszowca: domów robotniczych, urzędniczych, domów dla kawalerów, łaźni dla kobiet i dzieci, pralni, pieców chlebowych, wieży pożarowej, wieży ciśnień, taboru konnego, kolejki „Balkan" łączącej Giszowiec z Nikiszowcem, a nawet stacji transformatorowych tak wkomponowanych w krajobraz by nie szpeciły. Trudno zresztą byłoby wymienić całe bogactwo wątków, które przewijają się w Jego obrazach, stanowiących zapamiętane z dawnych lat sceny rodzajowe z życia ludności Giszowca, Nikiszowca i okolicy (życie codzienne, uroczystości rodzinne, kościelne itp). Sąsiadująca z „Izbą Śląską" restauracja „Dworek Pod Lipami” jest miejscem gdzie istnieje możliwość kulturalnego wypicia piwa a otaczający park z kilkudziesięcioma stołami i ławkami oraz muszlą koncertową stwarza niepowtarzalne możliwości wypoczynku.
Ważna jest popularyzacja tego typu obiektów jak stary Giszowiec dla podkreślenia tożsamości mieszkańców Śląska. Uczyniła to znakomicie Małgorzata Szejnert w sadze o Giszowcu („Czarny Ogród”).
Z obiektów powstałych współcześnie należy wymienić:
- kościoły św. Stanisława Kostki i św. Barbary,
- kopalnię ”Staszic”,
- pierwszy w Polsce Dzienny Dom Opieki dla Dzieci Specjalnej Troski zbudowany z inicjatywy Dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej z pomocą: Ludwika Lubowieckiego i Zdzisława Sendera. W 1995 r. – rok po tragicznej śmierci Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy przybrał Jej imię,
- nowy budynek Szkoły Podstawowej nr 51 im. Fryderyka Chopina otwarty w roku 1993. Placówka posiada bogate wyposażenie: laboratoria językowe, pracownię komputerową, dwie sale gimnastyczne, basen, kompleks boisk. Projekt architektoniczny wykonano w stylu zabudowy historycznego Giszowca. Wśród mieszkańców zyskała ona przydomek „szkoły marzeń". Oddanie do użytku we wrześniu 2002 r. pięknej auli oraz boisk sportowych zakończyło wieloletnie prace nad budową jednej z najnowocześniejszych placówek edukacyjnych w regionie,
- osiedle TBS, pięknie harmonizujące z zabudową starego Giszowca.
